Temizlik Hastalığı

Son zamanların sevilen dizisi Masumlar Apartmanı, temizlik takıntısının nasıl zorlayıcı bir ruhsal rahatsızlık olduğunu gözler önüne seriyor. Dizinin karakterlerinden Safiye ve Gülben’in durmadan temizlik yapmalarını, kir ve mikrop bulaşacağı korkusuyla yıllardır sokağa çıkmadan ve kimseyle temas etmeden yaşıyor olmalarını birçoğumuz hayretle seyrediyoruz. Şimdi gelin bu rahatsızlığa biraz daha yakından bakalım.

Temizlik hastalığı, obsesif kompülsif bozukluğun (OKB) alt türlerinden biri olarak karşımıza çıkan klinik bir tablodur. Obsesyonlar, kontrolsüzce akla gelen takıntılı düşüncelerdir. Kompülsiyonlar ise bu takıntılı düşüncelere telafi olarak ortaya çıkan davranışlardır. Temizlik takıntısı, mikrop kapmaya ve/veya diğerlerine mikrop bulaştırmaya yönelik obsesyona dönüşmüş korkularla karakterizedir. Kişisel ve çevresel temizliğe dair telafi davranışları ise şu şekilde örneklendirilebilir: Kişi eve her gelişinde henüz kapının önündeyken kıyafetlerini çıkarır ve doğruca banyoya yönelir, bir saati aşan duşlar alır, ellerini defalarca yıkar, çamaşırları tekrar tekrar yıkar, bulaşıkları çamaşır suyuyla yıkar, dışarıdan alınan ürünleri dezenfekte eder. Genellikle bunları bir temizlik ritüeli olarak, sıralı bir şekilde gerçekleştirir. Belki saatler harcadığı tüm bu ritüeller yalnızca geçici bir rahatlama hissi verebildiği için, kişi zamanla kendi kompülsif davranışlarının esiri olur. Belki ritüellerden geriye zaman kalmadığı için, belki de kir ve mikrop tehdidi yüzünden kendisini dostları ve sevdiklerinden de uzaklaştırır, gün geçtikçe daha çok yalnızlaşır. 

OKB’de bireyler genellikle ritüellerinin nedensiz ve saçma olduğunun bilincindedirler, ancak takıntı ve korku veren düşünceleri zihinlerinden uzaklaştırmakta son derece güçlük çekerler. Temizlik takıntılarına fiziksel hastalık korkuları da eşlik ederse kişi grip, kanser, HIV gibi hastalıklara yakalanacağına yönelik ciddi korkular geliştirebilir. Dahası, temizleme davranışının altında hayali düşünceler de yatıyor olabilir; eğer yeteri kadar temizleyemezse, zihninde kurmuş olduğu bir felaket senaryosunun gerçekleşeceğine inanabilir. Örneğin ‘banyoda 3 kere sabunlanmazsam, çocuğumun başına kötü bir şey gelecek’ düşüncesi ile kişi sevdiklerinin başına gelecek kötülükleri engellemiş olduğunu düşünür. Maalesef yapılan temizlik hiçbir zaman yeterli olmaz, bu durum ise korku hislerini tetikleyerek kişiyi daha fazla temizlik yapmaya iter.

Temizlik hastalığını daha iyi anlayabilmek için OKB döngüsünü bilmek önemlidir:

1. Obsesyon

Obsesif düşünceler istem dışı ve davetsiz olarak zihne girer. Kişi herhangi bir yüzeye ya da nesneye bir şekilde kir bulaşmış olduğuna yönelik korkulara kapılır.

2. Kaygı

Bu düşünceler dayanılmaz bir kaygıya sebep olur.

3. Kompülsif davranış

Kaygıyı azaltmak için kompülsif temizlik ritüelleri gerçekleştirilir. Kişi bütün enerjisini tek bir alana yöneltebilir: el yıkamak, duş başlığını, kapı kollarını, elektrik prizlerini dezenfekte etmek gibi. Bazı durumlarda ise temizlik davranışı hayatının her alanına uzanabilir.

4. Geçici rahatlama

Temizlik yapmak obsesif düşüncelerden uzaklaştırır. Ancak bu kısa sürecek bir rahatlamadır. Ardından, kirlenme korkuları geri döner. Bu döngü tek bir günde bile defalarca kez tekrarlanabilir.

Döngüden anlaşılabileceği üzere, kişi sadece temizlik yaparken kontrolü ele alabildiğini hisseder. Ta ki her şey yeniden kirlenene kadar… Bu noktada Shakespeare’in Lady Macbeth’ini hatırlayalım. Kraliçe olabilmek için hazırladığı hain bir cinayet planıyla İskoçya Kralı Duncan’ı  kocasına öldürten Lady Macbeth, ellerinde kan lekeleri olduğunu dair sanrılar görmeye başlamıştır. Her gece uykusundan uyanıp kompülsif bir şekilde ellerini yıkarken şöyle demektedir: “Çık elimden korkunç leke, çık diyorum sana!”. Literatüre Macbeth etkisi olarak geçmiş olan bu fenomen, bedensel olarak temizlenmenin pişmanlık, utanç gibi duygulardan arınmaya yönelik olabileceğini anlatır. Hatta bazı dini inanışlarda da benzer ritüelleri görmek mümkündür; Hristiyanlar ve Sihler vaftiz olurken, Müslümanlar abdest alırken günahlarından arındıklarını hissederler.

Temizlik hastalığında OKB döngüsünü kırmak

Bu rahatsızlıkta yapılması gereken şey OKB döngüsünü kırabilmektir.

Korkularınızla yüzleşin.

İstem dışı gelen kirlenmeye dair düşüncelerden kaçmaktansa, onlarla yüzleşmek ve temizlik yapma arzusuna direnmek gerekir. Bu şekilde, korku veren uyarana daha çok maruz kaldıkça obsesif düşüncelerin sıklığı ve vereceği rahatsızlık azalmaya başlar.

Anda kalın.

Temizlik dürtüsü geldiğinde, aynı yeri robotik bir şekilde tekrar tekrar temizlemek yerine, bir yeri temizlerken bunu belirli bir farkındalıkla yapmayı deneyin.

Belirsizliği kabul edin.

OKB bilinmeyen düşünceler ve inanışlarla savaşır, tamamen şüphe ve kurgular üzerinedir. Bir şeyi ne kadar temizlerseniz ve dezenfekte ederseniz edin, hiçbir şeyin tertemiz olacağının garantisi yoktur ve sizin bunu kontrol etmeniz mümkün değildir.

Temizlik takıntısı kişinin yaşam kalitesini oldukça düşüren, fakat tedavi edilebilen bir rahatsızlıktır. Eğer bu tip belirtiler yaşıyorsanız bir uzmana danışmanızda fayda var.

https://npistanbul.com/eriskin-psikiyatri/temizlik-hastaligi

https://www.healthline.com/health/mental-health/ocd-cleaning#bottom-line

OCD Cleaning